تلاجن-Talajen

                      دکتر خانلری

           بنیان گذار زبان شناسی علمی    

                                                              عباس حسن پور

      یکی از چهره های شاخص و اثر گذار در فرهنگ و ادبیات معاصر دکتر پرویز ناتل خانلری است. حضور موفق خانلری در عرصه ی دانشگاه ،مطبوعات(مجله ی سخن)و هم چنین مشاغل سیاسی از او چهره ای ممتاز و ماندگار ساخته است.

        پرویز ناتل خانلری در اسفند 1292 ه.ش¹در تهران دیده به جهان گشود. پدرش میرزا ابوالحسن خان  اهل ناتل مازندران و کارمند وزارت عدلیه بود که بعدها به وزارت امور خارجه رفت و سال ها در روسیه خدمت کرد. مادرش سلیمه کاردار، اهل علی آباد نور و دختر خاله ی نیما یوشیج بود.

         پرویز آموزش اولیه را نزد پدر فرا گرفت،پس از مرگ پدر تحت هدایت و مراقبت مادرش به مدرسه ی «سن لویی»رفت. در همان جا زبان فرانسه را آموخت . در سال 1309 با تشویق استاد فروزانفر به مدرسه ی دارالفنون رفت.

        تسلط خانلری به زبان فرانسه به حدی بود که در سال چهارم دبیرستان «دختر سروان» اثر پوشکین را ترجمه کرد و جهت ادامه تحصیل در سال 1311 وارد دانشگاه تهران شد و هم زمان با ماهی بیست تومان به معلمی پرداخت. پس از دریافت لیسانس و پایان خدمت نظام وظیفه جهت تدریس به رشت رفت.  شوق تحصیلات تکمیلی و عطش استسقایی به علم آموزی ،دوباره او را به تهران کشاند. او پس از دکتر محمد معین ،دومین دکتر زبان و ادبیات فارسی بود که از رساله ی خود با عنوان «چگونگی تحول اوزان غزل و تحقیق انتقادی در عروض و قافیه»دفاع کرد و پس از آن به دانشیاری دانشگاه تهران منصوب شد.

        نکته ای که در تتبعات راقم این سطور حاصل شد و شاید برای خوانندگان عزیز جالب باشد این است که چهار تن از نخستین دکترای زبان و ادبیات فارسی مازندرانی بودند ( دکتر  ذبیح الله صفا از یکی از روستاهای بین ساری و سمنان-دکتر حسین خطیبی نوری اهل برودن-بلده-دکتر صادق کیا و دکتر خانلری اهل ناتل نور و کجور )

          زنده یاد خانلری در سال 1320 یعنی در سن 28 سالگی با هم درس دوره ی دکترای خود خانم زهرا کیا نوه ی شیخ فضل الله نوری ازدواج کرد

        خانلری در سال 1327 جهت تکمیل تحصیلات راهی پاریس شد و در دانشگاه سوربن درباره ی فونتیک و زبان شناسی مطالعاتی کرد. هم چنین دوره ی زیبایی شناسی را پشت سر گذاشت.

 زنده یاد خانلری ازچهره های ماندگار فرهنگ و ادب ایرانی است،او از جمله نخستین کسانی است که دوره ی زبان شناسی علمی را گذلراند و به تدریس و تحقیق درباره ی آن پرداخت ،دکتر شفیعی کدکنی در مورد درجه و اشراف علمی ، خلاقیت و اعتماد به نفس ایشان می نویسد:«بزرگ ترین امتیاز خانلری به عنوان یک محقق ادبیات فارسی علاوه بر احاطه ی او به روش های علمی این گونه مطالعات و علاوه بر خلاقیت ذهنی و نوآوری ذاتی او،در نظم و نظامی بود که به لحاظ اندیشه همواره از آن برخوردار بوده است.»²

     دکتر محمد محجوب هم خستگی ناپذیری و مقام علمی و خدمات فرهنگی او را ستوده و در بیانی ظریف می نویسد:«در این دو قرن اخیر اگر دو تن بیش از هر کس در گسترش فرهنگ و ادب ایران و شناساندن آن به مردم ایران و جهان و نیز ایجاد تحولات مطلوب در آن دخالت داشته اند،یکی از این دو تن دکتر پرویز خانلری است.»³

        خانلری با آن که از منزلت اجتماعی و سیاسی ویژه ای برخوردار بود و جزو رجال روزگار خویش تلقی می شد ما ترک مادی چندانی نداشت  .در مجله ی دنیای سخن شماره 34 از قول دکتر فتح الله مجتبایی آمده است:«به مال و منال دنیا چندان وابسته نبود و تا آن جا که من می دانم پس از شصت سال کار و تلاش تصدی بر مقامات ،از او جز مقداری کتاب و خانه ای که به دوران جوانی او تعلق داشت چیزی بر جای نمانده است.»⁴

     دکتر خانلری ریشه در این خاک داشت،گرچه چندین بار با تبر و تیر طعنه ی دوست و دشمن زخمی شده بود اما هرگز نخواست و نتوانست دل از دست میهن رها سازد. او در نامه ای خطاب به پسر خود نوشت:«شاید بر من عیب بگیری که چرا دل از وطن برنداشته و تو را به دیاری دیگر نبرده ام،تا آن جا با خاطری آسوده به سر ببری،اما من و تو آن نهال ها نیستیم که آسان بتوانیم ریشه از خاک برکنیم.»⁵

      دکتر خانلری در عرصه ی سرایش شعر هم دستی توانا داشت.به عبارت دیگر تولیدات ادبی او هم از مرز تصیح و ترجمه ی آثار دیگران و نگارش دستور و عروض و غیره فراتر بود.ظاهراً شعر را از سال های نخستین دبیرستان شروع کرد،بلافاصله با سرودهای شاعران معاصر آشنا شد و به جرگه ی شاعران مکتب نیما روی آورد. منظومه ای هفتاد بیتی در وصف نیما سروده بود با این ابیات:

تا به کی شرح هجر یار کنیم                یا که وصف دی و بهار کنیم

مدح سلطان دیو خو گوییم                   وصف گنجشک چون هزار کنیم و...

     همین دو بیت بیانگر پی بردن دکتر خانلری به حلقه های مفقوده و نقاط ضعف شعر کلاسیک است. گویی پس از خواندن این شعر در محضر نیما ،نوید شاعری بزرگ به او داده می شود و این هم سندی مندرج در خاطرات دکتر خانلری «پرویز آینده ای درخشان دارد و شاعری بزرگ خواهد شد.»⁶

      شعری خانلری در یک مجموعه تحت عنوان «ماه در مرداب» در سال 1334 به چاپ رسید، اما نکته ای که در مورد این مجموعه خانلری باید گفت این است که او با توجه به سروکار داشتن با آثار کلاسیک و حضور در دانشگاه ،آن گونه که می بایست به استقبال انقلاب ادبی نیما نرفت،در عرصه ی شعر نه تنها انتظار نیما را برآورده نکرد بلکه در روزگار حضورش در مشاغل مهم دولتی عرصه را جهت حضور گسترده ی نیما فراهم نساخت.این امر باعث رنجش شدید نیما از دکتر خانلری شد به طوری که این رنجش را می توان در جای جای نامه های نیما و هم چنین یادداشت های روزانه ی او پیدا کرد. اگرچه با وارستگی ای که از نیما سراغ داده اند هدفش راه اندازی جریانی به نام «پسر خاله بازی»نبود اما حداقل انتظارش از دکتر خانلری برآورده نشد و ای بسا هم دلایل دیگری هم وجود داشته است.

     گفتیم دکتر خانلری از انقلاب ادبی نیما استقبال کرد، اما آن را درونی نساخت بلکه به لحاظ شعری او را باید جزو شاعران نو کلاسیک شماره کرد. دکتر خانلری در مورد استقبال و روی گردانی خود از مکتب نیما می نویسد:«کم کم از زیر بار تأثیر شدید نیما ،شانه خالی کردم و در بسیاری از موارد با او اختلاف نظر پیدا می کردم اما نه چنان که به ادیبان کهنه پرست و بسیار میان تهی گرایش پیدا کنم.»⁷

       شاخص ترین اثر شعری  خانلری «عقاب»است که 86 بیت دارد. این شعر در سال 1321 سروده شده است و به صادق هدایت تقدیم شد.شعر عقاب خانلری به لحاظ استحکام ،روانی و از نظر اجتماعی و عرفانی اثری قابل تقدیر و تأویل است.

      دکتر خانلری از سال 1357 از کلیه ی مشاغل دولتی بر کنار و حدود 3 ماه زندانی شد که سرانجام با پادر میانی شهید مرتضی مطهری از زندان آزاد شد.

دفتر عمر پربرگ و بار دکتر خانلری در اول شهریور 1369 و در سن 77 سالگی بسته شد و روی در نقاب خاک کشید.

·      مشاغل

1-استاد دانشگاه تهران  2-معاونت وزارت کشور 3-وزارت فرهنگ (وزیر آموزش و پرورش)4-دو دوره سناتوری انتصابی 5-مدیر عامل سازمان پیکار با بی سوادی

       تألیفات

1-روان شناسی و تطبیق آن با اصول پرورش(1316)2-ماه در مرداب(مجموعه شعر 1334)3-وزن شعر(1377)4-زبان و زبان شناسی(1343)5-تاریخ زبان فارسی(3 جلد/1366)6-دستور زبان فارسی(1343)7-فرهنگی تاریخی زبان فارسی(1344)

      تصحیح آثار کلاسیک

1-تصحیح دیوان حافظ (1359)2-تصحیح سمک عیار(5 جلد/1338)3-تصحیح داستان های بید پای(1361)با همکاری محمد روشن

     ترجمه ها

1-دختر سروان اثر پوشکین(1310)2-تریسان و ایزوت اثر ژوزف بدیه(1334)3-شاهکارهای ایران اثر آرتور اپهام پوپ(1338)4-چند نامه به شاعر جوان اثر راینر ماریا ریلکه 5-طوفان اثر شکسپیر 6-پدر اثر فرانسواکوپه7-دو خانواده اثر مادام وی 8-معجزه ی سرما و گرما اثر هانری بوددو9-مکافات اثر فردریک بوتیه و چند اثر دیگر

دکتر خانلری حدود(300)مقاله در نشریات مختلف نگاشته است که تعدادی از آن ها با عناوین زیر در قالب کتاب منتشر شده اند.1-فرهنگ و اجتماع(1345)امیر کبیر 2-شعر و هنر(1345)تهران3-هفتاد سخن(3 جلد/انتشارات توس)1367)

مهم ترین اقدامات و خدمات فرهنگی و علمی دکتر خانلری

1-تأسیس مجله ی سخن در سال 1322 که تا سال 1357 ادامه داشت.«سخن نه تنها یک مجله بلکه یک انجمن فرهنگی و یک فرهنگستان بزرگ بود که اعضای آن نام آورانی چون دکتر معین ،شهیدی،هدایت،گلچین گیلانی،محجوب،آل احمد،شهید نورایی ،فردید،مشیری،ابتهاج،اعتمادزاده،بزرگ علوی،مینوی،طبری،صادق کیا،میرفخرایی و صدها تن ادیب و نویسنده و شاعر فرهیخته ی دیگر بود.»⁸

2-تأسیس بنیاد فرهنگ(1343) به منظور تربیت محقق و فعالیت گروهی در رشته های مختلف علمی و فرهنگی ،ویژگی منحصر به فرد بنیاد فرهنگ چاپ و نشر کتاب هایی بود که ناشران به دلیل عدم اعتماد به بازدهی اقتصادی،آن ها را چاپ نمی کردند. این بنیاد بعدها شکل دولتی گرفت و امروزه به بنیاد پژوهشگاه علوم انسانی معروف است.

3- راه اندازی و انتشار مجموعه شاه کارهای ادبیات فارسی با همکاری دکتر ذبیح الله صفا از سال 1322 (این مجموعه ها شامل معرفی نامه و آثار مهم و کلیدی شاعران و نویسندگان کلاسیک بود.

4-تأسیس پژوهشکده ی فرهنگ ایران(جهت جذب پژوهشگران و جذب دانشجویان ایرانی و خارجی در رشته های مختلف ایران شناسی)

5-تأسیس فرهنگستان ادب و هنر

6-راه اندازی و تأسیس انتشارات دانشگاه تهران

7-تأسیس شرکت سهامی ناشران در روزگاروزارتش  در فرهنگ و سامان بخشی و یک دست سازی کتاب های درسی که نتیجه ی توزیع به موقع و جلوگیری از اعمال سلیقه معلمان و مؤلفان در نوع و موضوعات کتاب ها با هدف اصل ارزشیابی برابر از مواد درسی واحد در مناطق مختلف کشور بود)لازم به ذکر است تا قبل از این اقدام خانلری انتخاب نوع،موضوع،شیوه ها و محتوای کتب درسی سلیقه ای بود و بستگی به روابط ناشر و معلم و مؤلف و کتاب فروش داشت.)

8-تأسیس سپاه دانش و اعزام سربازان تحصیل کرده به مناطق محروم جهت مبارزه با بی سوادی(این اقدام خانلری باعث شد از سوی مجامع بین المللی مورد توجه قرار گیرد.) و از سال های 1346 تا 1349 به دبیر کلی پیکار با بی سوادی انتخاب شود.

پانوشت ها

1-در کتاب «شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران.ج 3 ص 1597

2-مجله ی دنیای سخن.ش 34 .مهر ماه 1369

3-خاطرات استاد خانلری (قافله سالار سخن).ص 434

4-خاطرات استاد خانلری.ص 339

5-هفتاد سخن (مجموعه مقالات دکتر خانلری ).ص 397

6-خاطرات استاد خانلری (زیر عنوان من و نیما).ص 447

7-همان منبع.ص 339

8-آموزش ادب فارسی.سال هجدهم. پاییز 1383 .ص 26 . دکتر حسن ذوالفقاری

منابع

1-شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران

2-شاعران سرزمین نور در دست تدوین/شیون نوری

3-آموزش زبان و ادب فارسی /سال هجدهم/پاییز83/ص 27-20

4-تاریخ ادبیات مازندران/طاهری شهاب/نشر رسانش/چاپ اول/خرداد1381 به تصحیح زین العابدین درگاهی

5-قافله سالار سخن(خاطرات دکتر خانلری)انتشارات البرز/1370

6-مجله ی دنیای سخن/ش34/مهر ماه 1369

7-هفتادسخن  (مجموعه مقالات دکتر خانلری)